Sterole i stanole roślinne

Sterole i stanole roślinne to związki, które naturalnie występują w produktach roślinnych, a przede wszystkim oleju rzepakowym, sojowym i oliwie z oliwek. Związki te mają zdolność zmniejszania stężenia cholesterolu całkowitego i frakcji LDL. Żywność wzbogacaną w sterole i stanole roślinne zaleca się w określonych sytuacjach klinicznych.

Sterole roślinne i stanole roślinne (fitosterole)

Sterole i stanole roślinne, nazywane ogólnie fitosterolami, to związki, które zaliczane są do tej samej grupy związków chemicznych co cholesterol. Mogą one występować zarówno w postaci wolnej, jak i zestryfikowanej (np. jako estry kwasów tłuszczowych).

Do fitosteroli zaliczmy sterole (związki nienasycone) i stanole (związki nasycone). Te drugie występują w produktach spożywczych, ale w mniejszych ilościach niż w przypadku steroli.

Fitosterole roślinne obniżają stężenie cholesterolu całkowitego i frakcji LDL

W ostatnim czasie popularne stały się produkty zawierające w swoim składzie sterole lub stanole roślinne. Jak już wspomniano wcześniej, te roślinne fitozwiązki mają zdolność zmniejszania stężenia cholesterolu całkowitego w surowicy krwi, a zwłaszcza jego miażdżycorodnej frakcji LDL.

Mechanizm obniżania stężenia cholesterolu polega na częściowym hamowaniu absorpcji jelitowej cholesterolu. Spożywanie 2 g fitosteroli dziennie może zmniejszać stężenie cholesterolu całkowitego i frakcji LDL o 7–10%. Obserwuje się jednak pewną zmienność osobniczą. Z kolei fitosterole roślinne nie wpływają na frakcję HDL i stężenie triglicerydów bądź wpływają tylko w nieznacznym stopniu.

Zwiększanie spożycia tych substancji powyżej 3 g nie przynosi już dalej idących, korzystnych efektów terapeutycznych. Należy podkreślić, że spożycie około 2 g fitosteroli dziennie jest możliwe tylko i wyłącznie z uwzględnieniem produktów wzbogaconych w te związki.

Sterole - w jakich produktach występują naturalnie

Zawartość tych związków jest charakterystyczna dla roślin oleistych oraz niektórych nasion i orzechów. Szczególnie duże ilości steroli roślinnych występują w olejach roślinnych.

Poniżej przedstawiono zawartość fitosteroli w wybranych produktach roślinnych

Podkreśla się, że spożywanie wyłącznie olejów roślinnych bogatych w sterole roślinne nie pozwala na osiągnięcie efektu terapeutycznego (czyli skutecznego obniżenia stężenia cholesterolu całkowitego i frakcji LDL), które obserwuje się przy spożyciu około 2 g/dziennie. Szacuje się, że spożycie steroli roślinnych w pożywieniu waha się średnio od 250 mg/dzień w Europie Północnej do około 500 mg/dzień w krajach śródziemnomorskich. Stąd dużą popularnością cieszą się produkty wzbogacane w te związki.

Produkty wzbogacone sterolami

Obecnie w sprzedaży można znaleźć wiele produktów wzbogaconych sterolami i stanolami roślinnymi. Najbardziej popularne to margaryny, napoje jogurtowe i serki twarogowe wzbogacone o te związki.

Uważa się przykładowo, że spożywając około 25 g ogólnie dostępnych margaryn dziennie, zapewniamy sobie obniżenie stężenia cholesterolu frakcji LDL o około 10%.

Pamiętać należy, że spożyciu steroli lub stanoli roślinnych powinno towarzyszyć także małe spożycie nasyconych kwasów tłuszczowych, przy jednoczesnym dużym poborze jedno- i wielonienasyconych kwasów tłuszczowych.

Kto może spożywać sterole i stanole roślinne

Zgodnie z wytycznymi ESC/EAS dotyczącymi postępowania w dyslipidemiach z 2019 roku stosowanie żywności wzbogaconej sterolami i stanolami roślinymi (≥2 g/dzień z głównym posiłkiem) można rozważyć:

• u osób ze zwiększonym stężeniem cholesterolu i umiarkowanym lub małym całkowitym ryzykiem sercowo-naczyniowym, które się nie kwalifikują do leczenia farmakologicznego
• jako uzupełnienie farmakoterapii u pacjentów z grupy dużego lub bardzo dużego ryzyka sercowo-naczyniowego, którzy nie osiągają docelowego stężenia cholesterolu frakcji LDL podczas leczenia statyną lub nie tolerują leków z tej grupy
• u dorosłych i dzieci (w wieku >6 lat) z hipercholesterolemią rodzinną, zgodnie z aktualnymi zaleceniami.

Kto nie powinien spożywać steroli i stanoli roślinnych?

Istnieją trzy grupy osób, które nie powinny spożywać produktów wzbogaconych sterolami i stanolami roślinymie. Są to:

• kobiety w ciąży i karmiące piersią
• dzieci w wieku <6 lat, bez rodzinnej hipercholestrolemii
• osoby z prawidłowym stężeniem cholesterolu całkowitego i frakcji LDL

Natomiast osoby, które z powodu zwiększonego stężenia cholesterolu przyjmują już leki zmniejszające stężenie tego związku, przed zastosowaniem produktów wzbogaconych w sterole/stanole roślinne, powinny skonsultować się z lekarzem.

Skutki uboczne spożywania steroli i stanoli roślinnych

Spożywanie steroli lub stanoli roślinnych przez dłuższy okres może przyczyniać się do obniżenia osoczowego stężenia karotenoidów. Ten niekorzystny efekt można jednak zniwelować, spożywając owoce obfitujące w β-karoten – owoce cytrusowe, morele i brzoskwinie oraz żółte (dynia, marchewki) i ciemnozielone warzywa liściaste.